معنای تحت الفظی رئالیسم واقع­گرایی است، اما این اصطلاح در مباحث تاریخ و نقد هنر با معانی مخلفی به کار رفته است. در مفهوم وسیع آن که همچون طبیعت­گرایی مبهم است، به معنی گرایش به بازنمایی چیزها به طور دقیق و عینی است. با این حال غالباً به همراه این اصطلاح مفهومی از دوری گزینی از موضوعات سنتاً زیبا یا موضوعات آرمانی و به جای آن رویکردی زمینی­تر و واقعی­تر و غالباً با تأکید بر زندگی معمولی و یا فعالیت­ های روزمره ­ی آدمی، مستفاد می­شود. اما در مفهوم خاص­تر آن واژه رئالیسم (که به این مفهوم در لاتین با R بزرگ نوشته می­شود Realism) به جنبشی اطلاق می­شود که در سده­ ی نوزدهم در فرانسه ظهور یافت و ویژگی آن مخالفت با موضوعات قراردادی تاریخ­گرایانه، اسطوره­ای و مذهبی و به جای آن پرداختن به مفاهیم غیرآرمانی و اسطوره ­زدایی شده­ ی زندگی مدرن بود. هنرمند پیشروی این جنبش گاستاو کوربه بود که می­گفت، نقاشی هنری اساساً عینی است و باید برای چیزهای واقعی و موجود به خدمت گرفته شود.

از دهه ­ی 1950 این اصطلاح همچنین با مفهومی متضاد، برای هنری به کار می­رفت که به طور کل از بازنمایی و نمایش واقعی اجتناب می­جست و از تمامی فرم­ های توهم ­آلود پرهیز می­کرد. در این مفهوم اثر هنری زمانی «رئالیستی» خوانده می­شد که مواد یا موضوعاتی که اثر از آن شکل گرفته دقیقاً به همان گونه که موجودند و شناخته می­ شوند، نمایش داده می­شد.

همچنین اصطلاح «واقع­گرایی اجتماعی» طی سده­ های نوزدهم و بیستم میلادی به کار برده شده است. در این مفهوم به آن نوع آثار رئالیستی یا واقع­گرایانه گفته می­شود که موضوعات و مسائل اجتماعی و سیاسی را دستمایه ­ی خود قرار می­دهد. البته باید این اصطلاح را از «رئالیسم سوسیالیستی» تمیز داد که اصطلاحی بود برای توصیف سبک رسمی اتحاد شوروی (سابق) و دیگر کشورهای کمونیستی. این سبک ورای رویکردی انتقادی به مشکلات اجتماعی در واقع مبلغ خط سیاسی حزب در سبک فرهنگستانی بود.

علاوه بر این «رئالیسم جادویی» و «سوپررئالیسم» نیز اصطلاحاتی هستند که طی سده­ ی بیستم رایج شدند. در این سبک­ ها با رویکرد واقع­گرایانه­ ی افراطی به مفهوم دقت و توجه پروسواس به جزییات- جلوه­ای کاملاً غیرواقعی پدید می­آید.

اما رئالیسم در مفهوم گسترده­ی آن به نوعی زیبایی­ شناسی خاص اشاره دارد که توسط هنرمندان پیروی این جنبش- اگرچه به صورت ناخودآگاه و مبهم به خدمت گرفته شد. برای مثال رئالیسم تطبیق نقاشی سده­ ی هفدهم، در واکنش به ترفندهای ترکیب بندی به شدن رسمی منریسم سده­ ی شانزدهم بود. در ایتالیا بازگشت به واقع­گرایی برای نخستین بار توسط کاراتچی، کاراواجیو و پیروان آنها صورت گرفت، در اسپانیا توسط ریبالتا، ریبرا، ولاسکز و زوربارن؛ در فلاندر توسط روبنس (که رئالیسم وی به سرعت به سبک باروک تغییر یافت)؛ در هلند توسط هالس، ورمر و رامبراند؛ در فرانسه با نقاشان منظره­ پردازی نظیر لاتور، لونن، تورنیه، چهره­ پردازانی نظیر شامپین، بوردون و نقاشان طبیعت بیجان نظیر بوجین انجام شد که همگی مدافع ثبت وفادارانه و در عین حال غنائی عالم واقع و مخالف معیارهای نقاشی تاریخی  افراط کاری­ های شیوه­ ی منریسم مکتب فونتن بلو بودند.

دیه‌گو ولاسکوئز (Diego Velazquez)

گوستاو کوربت (Gustave Courbet)

ویلیام بل اسکات (William Bell Scott)

منبع: سبک ها و مکتب های هنری/ مولفان: ایان چیلورز، هارولد آزبرن و دیگران، تدوین و ترجمه: فرهاد گشایش، تهران، عفاف، 1380.